درمان فتق دیسک کمر همیشه به جراحی محدود نمیشود. بیشتر بیماران در ابتدا با روشهای غیرجراحی مثل مصرف داروهای ضدالتهاب، فیزیوتراپی تخصصی، اصلاح سبک زندگی، ورزشهای مناسب و در برخی موارد استفاده از کمربند طبی یا تزریقهای کمتهاجمی، طی چند هفته تا چند ماه بهبود قابل توجهی پیدا میکنند. بخش زیادی از افراد بدون نیاز به عمل جراحی به مرحلهای میرسند که درد و محدودیت حرکتشان بهطور چشمگیری کمتر میشود و میتوانند فعالیتهای روزمره را از سر بگیرند.
با این حال، اگر درد شدید و مداوم باقی بماند یا علائم خطرناک مثل ضعف پیشروندهٔ عضلات، بیحسی وسیع یا اختلال در کنترل ادرار و مدفوع ظاهر شود، جراحی بهعنوان گزینهای ضروری و فوری مطرح خواهد شد
نقشه راه درمان غیرجراحی فتق دیسک کمر
درمان فتق دیسک کمر معمولاً به صورت مرحلهای پیش میرود؛ یعنی بسته به شدت علائم و میزان پاسخ به درمانهای قبلی، پزشک یک نقشه راه برای فرد در نظر میگیرد. هر بیمار از یک نقطه شروع میکند و بسته به شدت علائم و میزان پاسخ بدنش، ممکن است در همان مرحله اول بهبود پیدا کند یا به مراحل بعدی نیاز داشته باشد. این تقسیمبندی کمک میکند بدانیم درمانها قرار نیست همه یکجا انجام شوند؛ بلکه به شکل پلهپله پیش میروند: ابتدا مراقبتهای ساده و محافظهکارانه، سپس فیزیوتراپی تخصصی و در صورت لزوم روشهای کمتهاجمی.
جدول زیر نقشهای ساده از این مسیر درمانی را نشان میدهد.
| گام | بازه زمانی تقریبی | درمانهای اصلی |
|---|---|---|
| گام اول: درمانهای پایه و محافظهکارانه | ۲ تا ۴ هفته اول | داروهای ضدالتهاب و شلکننده عضلات کمپرس سرد یا گرم اصلاح فعالیتها و حالت بدن |
| گام دوم: فیزیوتراپی تخصصی | ۴ تا ۸ هفته اول | تمرینات کششی و تقویتی عضلات مرکزی آموزش حرکات و پوسچر صحیح روشهای فیزیوتراپی (الکتروتراپی، لیزر، اولتراسوند) |
| گام سوم: درمانهای تزریقی | ۶ تا ۱۲ هفته اول | تزریق اپیدورال کورتون اوزونتراپی |
گام اول: درمانهای پایه و محافظهکارانه (۲ تا ۴ هفته اول)
در گام اول معمولاً بیمار با یک فتق دیسک خفیف یا متوسط روبهروست؛ یعنی بیرونزدگی دیسک تازه ایجاد شده و هنوز فشار جدی روی عصبها وارد نکرده است. در این مرحله درد کمر یا درد تیرکشنده به پا (سیاتیک) وجود دارد، اما ضعف واضح در عضلات یا بیحسی گسترده دیده نمیشود. شدت درد اغلب قابلتحمل است، هرچند میتواند فعالیتهای روزانه را محدود کند و شدت آن از روزی به روز دیگر تغییر کند. در تصویربرداری مانند MRI ممکن است بیرونزدگی دیسک دیده شود، ولی نشانهای از آسیب دائمی یا فشردگی شدید عصب وجود ندارد. در منابع علمی به این وضعیت اصطلاحاً «فتق دیسک همراه با رادیکولوپاتی خفیف» گفته میشود.
مطالعه بیشتر: ماساژ درمانی کمر
داروهای پایه (خوراکی و تزریقی)
در مراحل ابتدایی از داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی برای کاهش التهاب و درد استفاده میشود. اگر درد خیلی شدید باشد یا قرص کافی نباشد، پزشک میتواند همین داروها یا مسکنهای قویتر را بهصورت آمپول عضلانی یا وریدی تجویز کند تا اثر سریعتری داشته باشند. در صورت وجود اسپاسم شدید، شلکنندههای عضلانی هم به شکل قرص یا آمپول کوتاهمدت تجویز میشوند. هدف اصلی این درمانها کنترل علائم حاد و فراهمکردن فرصت برای ترمیم دیسک است.
اصلاح وضعیت بدن و الگوی حرکت
اصلاح عادات روزانه بخش جداییناپذیر درمان محافظهکارانه است. این شامل یادگیری نشستن درست (با تکیهگاه مناسب برای کمر)، پرهیز از خم شدن ناگهانی، اجتناب از بلند کردن اجسام سنگین و ایستادن یا نشستن طولانی بدون تغییر وضعیت است. این تغییرات نهتنها در چند هفته اول بلکه بهصورت طولانیمدت توصیه میشوند. هدف آن کاهش فشار مکانیکی روی دیسک است تا التهاب فروکش کند و بافت فرصت ترمیم پیدا کند.
کمپرس گرما و سرما
استفاده از گرما و سرما درمانی بهعنوان یک مکمل ساده توصیه میشود. در روزهای اول، کمپرس سرد به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه چند بار در روز میتواند التهاب و تورم بافتی را کاهش دهد. بعد از فروکش التهاب اولیه، کمپرس گرم باعث افزایش جریان خون، شل شدن عضلات و کاهش درد میشود. این روش درمان قطعی نیست اما به کاهش علائم و افزایش تحمل فرد کمک میکند و اجرای سایر درمانها (مثل تمرینات یا فیزیوتراپی سبک) را آسانتر میکند.
مطالعه بیشتر: آب گرم برای دیسک کمر مفید است؟
برای افزایش اثربخشی درمان، این نکات را رعایت کنید!
- مصرف دارو طبق نسخه پزشک: داروهای ضدالتهاب و مسکنها باید فقط در دوز و مدتزمانی که پزشک مشخص کرده استفاده شوند، چون مصرف طولانیمدت یا خودسرانه میتواند به معده و کلیه آسیب بزند.
- پرهیز از فعالیت سنگین در دو هفته اول: در این مرحله بدن به آرامش و فرصت ترمیم نیاز دارد؛ بنابراین ورزشهای پرفشار و بلند کردن اجسام سنگین باید محدود شود و تمرکز روی حرکات سبک و کنترلشده باشد.
گام دوم: فیزیوتراپی تخصصی (۴ تا ۸ هفته اول)
در گام دوم معمولاً بیمارانی که به درمانهای اولیه پاسخ کامل ندادهاند از درمانهای تخصصیتر استفاده میکنند. در این مرحله اغلب درد سیاتیک منتشرشونده به پا، کاهش چشمگیری پیدا نکرده است.حتی ممکن است با بیحسی یا گزگز همراه باشد. البته ضعف شدید عضلانی یا اختلال در کنترل مثانه و روده دیده نمیشود. افراد در این مرحله معمولا با محدودیت حرکتی در فعالیتهای روزانه مواجه هستند و بیمار ممکن است نتواند مانند گذشته مدت طولانی بنشیند، راه برود یا فعالیتهای شغلی و روزمرهاش را بهراحتی انجام دهد. به طور کلی، این بیماران در گام اول تا حدی بهبود یافتهاند اما هنوز درد و اختلال عملکردشان به اندازهای باقی مانده که نیاز به فیزیوتراپی تخصصی پیدا میکنند.
مطالعه بیشتر: آیا دیسک کمر خوب میشود؟
فیزیوتراپی تخصصی
فیزیوتراپی در این مرحله هسته اصلی درمان است. تمرکز آن روی ترکیبی از تمرینات کششی و تقویتی برای عضلات مرکزی بدن است که ستون فقرات را پایدار نگه میدارند. این تمرینات به کاهش فشار روی دیسک و عصبها، بهبود دامنه حرکتی و بازگشت توانایی انجام فعالیتهای روزمره کمک میکنند. علاوه بر تمرین، فیزیوتراپ نحوهٔ صحیح نشستن، ایستادن و بلند کردن اجسام را آموزش میدهد تا بیمار یاد بگیرد چگونه در زندگی روزمره فشار کمتری به کمر وارد کند. در برخی موارد از تکنیکهای دستی و فیزیوتراپی با دستگاه مثل نیدلینگ، و تزریق نقاط ماشهای هم استفاده میشود تا مفاصل و بافتهای اطراف ستون فقرات آزادتر حرکت کنند و درد کاهش پیدا کند.
استفاده از کمربند طبی
یکی از مکملهای درمان فتق دیسک کمر، استفاده از کمربندهای طبی مخصوصا کمربند طبی پلاتینر است. به طور کلی تاثیرات کمربند طبی در دورههایی که درد کمر شدت میگیرد یا هنگام فعالیتهایی که فشار بیشتری به ستون فقرات وارد میکنند، این است که میتواند با ثابت نگه داشتن کمر و محدود کردن حرکات ناگهانی، فشار وارد بر دیسک را کاهش دهد و شرایطی را فراهم کند تا فرد با درد کمتری کارهای روزمرهاش را انجام دهد.
برخی مدلهای پیشرفتهتر کمربند طبی از جمله کمربند پلاتینر، علاوه بر کارکردهای بالا، از فناوریهایی مانند اولتراسوند، مادون قرمز یا پالسهای تنظیمی برای افزایش گردش خون، کاهش التهاب و بهبود سریعتر استفاده میکنند. طراحی ارگونومیک و دوام بالای این نوع کمربندها باعث میشود برای بیماران دارای فتق دیسک کمر که به پشتیبانی موقت اما مؤثر نیاز دارند، گزینه مناسبی باشند. این کمربند تخصصی را میتوانید از نمایندگی کمربند پلاتینر تهیه کنید.
البته متخصصان تأکید میکنند که استفاده از کمربند باید محدود به دورههای کوتاه باشد، زیرا استفادهٔ طولانیمدت میتواند موجب ضعف تدریجی عضلات نگهدارندهٔ ستون فقرات شود. به همین دلیل، کمربند بیشتر بهعنوان یک ابزار کمکی در کنار فیزیوتراپی و اصلاح سبک زندگی توصیه میشود.
برای افزایش اثربخشی درمان، این نکات را رعایت کنید!
- پایبندی به جلسات فیزیوتراپی: حضور منظم در جلسات و انجام دقیق تمرینهای تجویزی، مهمترین عامل موفقیت در این مرحله است. حتی چند بار غیبت یا انجام ندادن تمرینها میتواند روند بهبود را بهطور محسوسی کند کند.
- مدیریت زمان نشستن و ایستادن: در این دوره نباید بیشتر از ۳۰ تا ۴۵ دقیقه بدون تغییر وضعیت بنشینید یا بایستید. بلند شدنهای کوتاه و قدم زدن منظم، به کاهش فشار روی دیسک کمک میکند.
- استفاده درست از کمربند طبی: کمربند را فقط هنگام فعالیتهایی که فشار زیادی به کمر وارد میکنند مثل رانندگی یا کار سنگین ببندید. استفادهٔ مداوم و بیوقفه میتواند باعث ضعیف شدن عضلات نگهدارندهٔ کمر شود.
گام سوم: درمانهای تزریقی (۶ تا ۱۲ هفته اول)
وقتی پس از حدود ۶ هفته درمانهای محافظهکارانه و فیزیوتراپی تخصصی هنوز درد قابلتوجهی باقی بماند، یا درد سیاتیک شدید باشد که روی زندگی روزمره تأثیر بگذارد، اما هنوز علائم خطر جدی (مثل ضعف پیشرونده شدید عضلات، بیاختیاری ادرار/مدفوع، بیحسی زینی گسترده) دیده نشده باشد، وارد گام سوم میشویم. در این مرحله فتق معمولاً متوسط تا شدید است و فشار عصبی باعث ناراحتی مداوم میشود؛ بیمار ممکن است در هنگام حرکت درد شدیدی احساس کند، بعضی فعالیتها را نتواند انجام دهد، یا کیفیت خواب و عملکرد شغلی/روزمرهاش کاهش پیدا کرده باشد.
در این گام، درمانهایی تزریقی که کمتر تهاجمیاند و هدف آن کاهش سریع علائم و بهبود عملکرد بدون نیاز به جراحی هستند، بهکار گرفته میشوند.
تزریق اپیدورال کورتیکواستروئیدها
در این روش، داروی ضدالتهاب قوی مستقیماً به فضای اپیدورال در اطراف ریشه عصب تزریق میشود. هدف این کار کاهش التهاب و تورم بافتی است که بر روی عصب فشار میآورد. کاهش التهاب معمولاً باعث فروکش کردن درد تیرکشنده به پا (سیاتیک) و بهبود حرکت میشود. مطالعات بالینی نشان دادهاند که این تزریقها میتوانند در کوتاهمدت و میانمدت (چند هفته تا چند ماه) شدت درد را کاهش دهند و کیفیت زندگی بیمار را بهتر کنند، هرچند تأثیر آنها دائمی نیست و ممکن است در برخی بیماران نیاز به تکرار داشته باشد. استفادهٔ همزمان اوزون و استروئید باعث افزایش اثربخشی میشود و علائم درد در برخی بیماران را سریعتر کاهش پیدا میدهد.
اوزونتراپی داخل دیسکی
اوزونتراپی دیسک کمر یکی از روشهای نوین کمتهاجمی است که در آن ترکیب اکسیژن-اوزون به داخل دیسک بیرونزده تزریق میشود. این گاز باعث واکنشهای زیستی در بافت دیسک میشود که در نهایت حجم دیسک را کمی کاهش میدهد، التهاب را کم میکند و فشار مکانیکی روی عصبها را تخفیف میدهد. به طور کلی حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد بیماران پس از این درمان کاهش قابل توجه درد و بهبود عملکرد را تجربه میکنند و این اثر میتواند تا سالها باقی بماند. البته میزان موفقیت وابسته به شدت آسیب دیسک و شرایط فردی بیمار است و همیشه جایگزین جراحی در موارد شدید نیست.
برای افزایش اثربخشی درمان، این نکات را رعایت کنید!
-
استراحت نسبی در ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول: پس از تزریق، بهتر است از فعالیتهای سنگین و حرکات ناگهانی پرهیز شود تا دارو یا اوزون فرصت اثرگذاری داشته باشد. بعد از این بازه، بهتدریج فعالیتهای سبک شروع شود.
-
ادامه فیزیوتراپی تحت نظر متخصص: تزریق التهاب و درد را کاهش میدهد، اما بدون تمرینات پایدارکننده ستون فقرات، احتمال بازگشت علائم بالاست. بنابراین تمرینات اختصاصی برای تقویت عضلات مرکزی باید بخشی از برنامه باشد.
-
اجتناب از داروهای ضدالتهاب همزمان (NSAIDs) در برخی بیماران: مصرف زیاد NSAID ممکن است اثر بازسازی بافت پس از اوزونتراپی را کاهش دهد؛ بنابراین دارو باید دقیقاً طبق تجویز پزشک باشد، نه خودسرانه.
چه زمانی عمل دیسک کمر ضروری است؟
فتق دیسک کمر در بیشتر مواقع با روشهای سادهتر مثل دارودرمانی، فیزیوتراپی، استفاده از کمربند طبی و تغییر سبک زندگی کنترل میشود اما همیشه هم اینطور نیست. گاهی اوقات بیرون زدگی دیسک کمر مزمن است یا باعث فشار شدید بر عصب نخاعی شده است و درمانهای غیرجراحی فایدهای ندارند و حتی خطر آسیب دائمی به عصبها وجود دارد. برای همین پزشکان چند علامت مشخص را بهعنوان «زنگ خطر» معرفی کردهاند. اگر این نشانهها ظاهر شوند، جراحی تنها راه مطمئن برای جلوگیری از آسیبهای بیشتر خواهد بود.
اگر علائم زیر در فرد ظاهر شود، به احتمال زیاد پزشک توصیه میکند تا فورا جراحی کند.
-
ضعف پیشرونده: کاهش قدرت عضلات پا (مثل مشکل در راه رفتن یا بلند شدن روی انگشتان/پاشنه) که بهمرور بدتر میشود و با درمانهای ساده کنترل نشده است.
-
اختلال مثانه یا روده: بیاختیاری ادرار یا مدفوع، یا احتباس ادرار (ناتوانی در تخلیه کامل) که نشانه سندرم دماسبی است.
-
بیحسی زینی: از دست رفتن حس در ناحیه میان رانها و اطراف مقعد و اندام تناسلی، که میتواند همراه با اختلال عملکرد جنسی باشد.
-
درد سیاتیک مقاوم: درد شدید و تیرکشنده به پا که بیش از ۶ هفته ادامه داشته و به دارو، فیزیوتراپی یا استراحت پاسخ نداده است.
-
فشار شدید در تصویربرداری: یافتههای MRI یا سیتیاسکن که نشان میدهد دیسک بزرگ یا جابجا شده اعصاب را بهطور جدی تحت فشار قرار داده است.
-
کاهش کیفیت زندگی: ادامه درد و محدودیت فعالیت بهرغم رعایت درمانهای غیرجراحی و تغییر سبک زندگی.
سوالات متداول
آیا فتق دیسک کمر خطرناک است؟
در بیشتر افراد فتق دیسک کمر با درد، گزگز یا بیحسی همراه است و با درمانهای غیرجراحی کنترل میشود. اما اگر فشار روی عصب زیاد باشد و درمان بهموقع انجام نشود، میتواند باعث ضعف پا یا حتی مشکلات ادرار و مدفوع شود.
آیا فتق دیسک کمر درمان قطعی دارد؟
بله، در بسیاری از موارد با ترکیب دارو، فیزیوتراپی و تغییر سبک زندگی علائم بهطور کامل از بین میروند. حتی اگر دیسک به حالت اولیه برنگردد، بدن با کاهش التهاب و تقویت عضلات مشکل را جبران میکند.
جا انداختن دیسک کمر با دست امکانپذیر است؟
اصطلاح «جا انداختن» برای دیسک کمر درست نیست. بیرونزدگی دیسک با یک حرکت یا فشار دستی به جای خود برنمیگردد. روشهای دستی یا کایروپراکتیک میتوانند در کاهش درد یا بهبود حرکت کمک کنند، ولی جایگزین درمان اصلی نیستند.
چقدر طول میکشد تا دیسک کمر خوب شود؟
این موضوع بستگی به شدت آسیب و نوع درمان دارد. در موارد خفیف، علائم میتوانند طی چند هفته تا دو ماه کاهش یابند. در موارد متوسط، ممکن است سه تا شش ماه زمان ببرد. اگر بیماری شدید باشد و نیاز به روشهای پیشرفته یا جراحی باشد، دوره بهبودی طولانیتر خواهد بود.